Haydarpaşa’dan başlayan demiryolu hattının 1893 yılının başında İzmit ve Eskişehir üzerinden Ankara’ya ulaşması ile İstanbul’dan Anadolu içlerine ulaşım oldukça kolaylaşmıştır. Hat daha açılmadan, Eskişehir-Ankara güzergâhına muhacir iskânının olanakları üzerine raporlar hazırlanmış, muhacirlerin taşınması ve yerleştirilmesi üzerine bazı kolaylaştırıcı düzenlemeler yapılmıştır. Bu çalışmada, muhacirlerin deniz yolu ile İzmit limanına getirilip, Ankara’ya demir yolu ile sevk edilmesi incelenecektir. Balkanlardan Anadolu’ya kitlesel göçlerin başladığı Balkan Savaşları öncesinde, 1890 ile 1910 arasındaki yirmi yıllık dönemde, muhacirlerin yerleştirilmesinde demiryolunun etkisi ve iskân siyaseti tartışılacaktır. Muhacirlerin iskân açısından yerleştirildikleri mekânlar, yeni kurulan köyler, demiryolu hattı boyunca şenlenen boş alanlar; yevmiye dağıtımı, hane yapımına devlet katkısı, üretim biçimleri, ziraat teknikleri ve zanaatkârların durumuna kadar geniş bir alanda araştırma yapılacaktır.

Osmanlı Devleti’nde kapalı aile yaşantısı bir şekilde evin planını ve bezemelerini etkilemiştir. Bezeme programı ise, her dönem içerisinde belli başlı farklılıklarla karşımıza çıkmaktadır. 18. yüzyıl sonrası Batı etkisiyle, bezemelerde yeni üsluplar ve teknikler görülmeye başlanır. Bu çalışmanın konusu, Ankara’da yer alan Dedebayrak Evi ve bezemeleridir. Ankara sınırları içerisindeki konut mimarisinde yer alan bezemeler; çoğunlukla geometrik bezemeler, bitkisel bezemeler ve yazılardan oluşmaktadır. Dedebayrak Evi’ni özel kılan şey bu bezeme türlerini kendi içinde barındırması ve mimari tasvirlerin de yapıda yer almasıdır. Bu özelliği onu Ankara içerisinde tek yapmaktadır. Ayrıca yapıdaki bezemeler arasında, sanatçısı Nakkaş Mustafa’nın adının geçiyor olması, bu yapıyı daha da önemli kılmaktadır. Yalnız, yapının bezemeleri günümüze kadar ulaşmamıştır. Türkiye’de konut mimarisinin korunamama durumu, bununla beraber birçok önemli tarihi yapının günümüze kadar ulaşmama sorununu ortaya çıkarmıştır. Gerek yerel yönetimler, gerek konut sahiplerinin yapılarla gerektiği kadar ilgilenmemeleri, bu yapıların yok olmasına neden olmaktadır. Bu durum, kent dokusunu yok etmekle beraber kent belleğine de büyük zararlar vermektedir. Bu doğrultularda yapıda yer alan bezemeler kendi içerisinde incelenecek ve Ankara’da bulunan diğer yapılarla karşılaştırılarak ortak bir fikir oluşturulmaya çalışılacaktır.

Bu makale, Türkiye’nin başkenti Ankara’da gerçekleşen mütenalaştırma/soylulaştırma süreçlerinin en erken örneklerinden biri üzerinedir. Kent merkezinde Koza Sokak’ta bulunan gecekondu mahallesinin görece küçük sayılabilecek olan bir bölümünün 1998-2016 yılları arasında gözlenmesi ve aynı zamanda hem mahalleye yeni gelen soylulaştırıcılardan hem de yerinden edilen gecekondu sakinlerinden toplanan verilerin değerlendirilmesi ile özgün bir mütenalaştırma [soylulaştırma] süreci değerlendirilmiştir. İlkesel olarak mahalle sakinlerini proje sürecine dâhil eden bir Yerinde Islah Projesi olmasına rağmen, tüm sokak boyunca ve mahalle genelinde büyük ölçekte gerçekleşen mekânsal dönüşüm sonucunda proje öncesi nüfusun yüzde doksanı yerinden edilmiştir. Projenin birinci etabının uygulandığı 47 gecekondu hak sahibinden yerinden edilmiş on dokuz aileden toplanan verileri de kapsayan farklı zamanlarda (1998,2001, 2004, 2009) yapılmış alan araştırmalarını ve takip ziyaretini (2016) kapsayan bu çalışma, Türkiye’de gerçekleşen ‘soylulaştırma’ süreçlerinin değişen aşamalarını eleştirel bir yaklaşımla değerlendirmektedir. Soylulaştırma kavramı genellikle, öncesinde imtiyazsız sınıfların yerleşik oldukları kentsel arazilerin orta sınıfların akınına maruz kalması sonucu yerinden edilmesi anlamına gelmektedir. Ancak, Türkiye’deki soylulaştırma sürecinin ilk örnekleri, bu örnekte olduğu gibi sosyal demokrat belediyelerin eşitlikçi, kapsayıcı,
ilerlemeci değerleri ile yerinde ıslahı amaçlayarak başlamış; yerel sakinlerin planlama sürecine katılımını özendirmiş; projenin gerçekleşmesi yönünde kaynak yaratma aşamasında özel sektörle işbirliğini “Üçüncü Yol” kentleşmeye dümen kırmış; ve sonunda yerel sakinlerin “tercihen yerinden edilmeleri” aşamalarını izlemiştir. Bugünün kentsel dönüşüm projelerinin sonunda gerçekleşen yerel sakinleri yer değiştirmeye zorlayan süreçler ise “zorunlu yerinden edilme’ olarak adlandırılabilir. Ancak, bizim örneğimizde görüldüğü gibi, mütenalaştırma/soylulaştırma sürecinin bileşenleri olan ‘yerinden eden’ ve ‘yerinden edilen’ kavramlarının bulanıklaşması Türkiye’ye özgü mekânsal ve siyasal dinamiklerin ayrıca değerlendirilmesi zorunluluğunu gerektirmektedir.

Yazı karşılama ritüellerinden biri olan Hıdırellez Şenliği, Anadolu’nun büyük bir kısmında kutlanmaktadır. Geleceğe yönelik beklentilerin Hıdırellez Şenliği’nde yapılan uygulamalarla gerçekleşeceği düşüncesi, bu ritüelin canlılığının ve kuşaklar arasındaki aktarımının temel motivasyonu olarak değerlendirilebilir. Hıdırellez’de gerçekleştirilen pek çok uygulama doğa ile ilgili uygulamalardır. Anadolu’nun pek çok yerinde Hızır’ın uğradığına inanılarak Hıdırellez’in kutlandığı pek çok kültürel mekân bulunmaktadır. Bu kültürel mekânların kentlerde planlanmayışı ve var olanların muhafaza edilmeyişi Hıdırellez kutlamalarının kente taşınmasını dolayısıyla kültürel sürekliliğin sağlanmasını engellemektedir. Bu çalışmada, kültürel bir mekân olarak Hıdırellez kutlanan yerler ve bu geleneğin sürdürülebilmesi için bu mekânların kente taşınmasının gerekliliği üzerinde durulmuştur. Mekânın geleneğin sürdürülmesinde ve biçimlenmesindeki temel önemi, kentte kutlanılan Hamamönü Hıdırellez Şenlikleri üzerinden değerlendirilmiştir. Ankara’da bu yıl altıncısı düzenlenecek olan Hamamönü Hıdırellez Şenlikleri’nde değişen mekâna bağlı olarak değişen katılımcı profili ve katılımcıların beklentilerinin Hıdırellez kutlamalarını nasıl biçimlendirdiği tartışılmıştır. Hamamönü Hıdırellez Şenlikleri’nde ritüelin inanç boyutunun yanı sıra, eğlence boyutunun da öne çıktığı ve bazı geleneklerin popüler kültürün bir parçası haline getirildiği tespit edilmiştir.

Türk medeniyeti tarihine bakıldığında, bazı müelliflerin [yazarların] çok fazla eser verdikleri dikkati çekmektedir. Bu tarzda çok velut müelliflerden biri de İsmâil Ankaravî’dir. Rusûhî mahlasıyla da bilinen İsmâil Ankaravî Efendi, mevleviliğe intisap etmiş, hatta uzun bir müddet Galata Mevlevihanesi’nin şeyhliğini yapmış biri olarak, bu geleneğin yetiştirmiş olduğu önemli isimler arasında yer alır. Özellikle Mevlânâ’nın Mesnevî-i Manevî’sine yapmış olduğu şerhle “Hazret-i Şârih” unvanını alan ve ünü geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Ankaravî’nin Mesnevî şerhi dışında da birçok eseri bulunmaktadır. Bu çalışmayla, Ankaravî’nin yazmış olduğu eserler üzerine yapılmış çalışmaların (kitap, tez, makale, bildiri vb.) toplu bir şekilde ortaya konulması ve bundan sonra Ankaravî üzerine yapılacak olan çalışmalara yol gösterilmesi amaçlanmıştır.

Günümüzde yaşamsal ve mekânsal olarak yaşanan büyük değişim nedeniyle birçok olumsuz eleştiriye ve tartışmaya konu olan Ankara, Cumhuriyet sonrasında da kenti ve kentliyi “modern mekânlara ve modern bir yaşama” ulaştırmak istemi ile gerçekleştirilen büyük bir değişime tanıklık etmiştir. Böylesi bir modernleşme istemi ile kurgulanan yeni aktiviteler Ankara’da yaşamı hızla değiştirmiş, bu aktivitelere karşılık gelen yeni mekânların inşa edilmesi ile birlikte kentin çehresi de hızla değişmiştir.
Bu yazıda Ankara’da yaşanan bu değişim kentin halen hafızalarda varlığını koruyan mekânları üzerinden, kurgulanan yeni yaşamsal aktiviteler ile birlikte ele alınmaya çalışılmış, bu süreçte ortaya çıkan kurumsal yapıya da yer yer değinilerek yaşama ve mekâna dair “dönemsel” bir okuma gerçekleştirilmiştir.